بشنو این نی چون شکایت  می کند               از   جدائی ها   حکایت           می کند

کز    نیستان   تا    مرا      ببریده اند                 در   نفیرم   مرد  و      زن     نالیده اند

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق               تا   بگویم      شرح     درد      اشتیاق

هر کسی کو دور ماند از اصل خویش              باز  جوید  روزگار     وصل        خویش

من  به  هر  جمعیتی   نالان    شدم                 جفت بدحالان و خوش حالان    شدم

هر  کسی  از  ظن  خود  شد یار من                 از  درون    من  نجست    اسرار   من

سر   من  از   ناله  من   دور   نیست                 لیک چشم  و گوش را آن نور   نیست

تن  ز جان و جان ز تن مستور نیست                 لیک  کس را دید جان دستور   نیست

آتش است این بانگ نای و نیست باد                هر  که  این  آتش  ندارد   نیست   باد

آتش  عشق  است  کاندر  نی   فناد                 جوشش عشق است کاندر می  فتاد

نی ؛ حریف  هر  که  از  یاری     برید                  پرده هایش   پرده های    ما       درید

همچو  نی  زهری   و تریاقی  که دید                 همچو نی دمساز ومشتاقی که  دید

نی  حدیث   راه  پر    خون   می کند                   قصه های  عشق  مجنون    می کند

محرم این هوش جز بیهوش   نیست                  مر زبان را مشتری جز گوش   نیست

در  غم  ما   روزها   بیگاه           شد                   روزها   با    سوز ها     همراه     شد

روزها   گر   رفت  گو  رو باک  نیست                   تو بمان ای آن که چون تو پاک نیست

هر  که  جز  ماهی ز آبش  سیر  شد                   هر  که  بی روزیست  روزش دیر شد

در  نیابد  حال  پخته    هیچ         خام                   پس  سخن    کوتاه   باید      والسلام

سخني چند در باره اين ابيات

حكايت ني  و شكايت از جدائي ها شرح درد هجرانيست كه به جان آدمي ريشه دوانده است

مولانا جلال الدين محمد بلخي خود از زبان نيي كه از نيستان وصال بريده شده و در صحراي 

تنهائي از جدائي نوع بشريت به ناله در آمده است سخن مي گويد و به دنبال كسي مي گردد

كه سينه ائي جگر سوخته از هجران داشته باشد تا بااو بتواند درباره درد هجران و شوق اشتياق

صحبت كند . 

از سه بيت اول درمي يابيم كه امر قطعي جدائي را انساني عارف هم چون مولانا درك مي كند

و در ناله هاي او گريه هاي تمام انسان ها را مي توان شنيد پس اولين قدم در رسيدن به سرحد

 وصول آگاهي وشناخت جداافتادگي ما  مي باشد . معرفت به جدائي در مراحل ديگر ما را به

 سوي بي سوها رهنمون خواهد شد.

با توجه به اين اصل كه اگر كسي گمشده اي داشته باشد هميشه به دنبال گمشده خويش 

خواهد گشت انسان آگاه به جدائي در جستجوي اصل خود عمر كوتاه خواهد كرد .

مولانا به اين عدم آگاهي انسان اشاره كرده و مي گويد او در هر محفل وجمعيتي كه بوده

از جدائي سخن گفته ولي هر كسي مطابق حدس و گمان خويش -نه آگاهي - از سخنان

او برداشت كرده واز اسرار و حقايق سخنان او چيزي عايد آن افراد نشده است

با آنكه اسرار گفته هاي مولانا به عنوان انسان عارف در ناله هاي او شنيده مي شود و لي 

 چشم و گوش ناآگاهان از ديدن و شنيدن اين اسرار به علت عدم آگاهي عاجز هستند.

در ادامه مولانا از عشق سخن به ميان مي آورد و متذكر مي شود اين ناله هاي ني 

آتش عشقيست كه زبانه كشيده  و باد تو خالي نيست . و معتقد است كه اگر كسي

 اين آتش عشق را نداشته باشد مرده اي بيش نيست .

بيت :

دلي كه آتش عشقي نسوزدش دل نيست      سبوي كوره نرفته هنوز جز گل نيست

در باور مولانا عشق باعث تمامي تغييرهاست 

عشق به وصال عامل ناله نی درونی مولاناست و همانگونه که اشتیاق شراب به کمال 

باعث جوشش اوست ؛ جوشش درون عارف ؛او را به ناله وا میدارد تا راهی به سوی وصال

باز کند.

به نظر مولانا صدای نی که همان ناله عارف آگاه و روشن ضمیر از جدائی می باشد 

می تواند آنهائی را که به درد جدائی دچار شده اند یاری کرده  و باعث دریده شدن

پرده ها وحجابات مانع وصول گردد .

آواز نی یا همان سخنان مولانا (عارف) هم به صورت زهر که درد را بیشتر می نماید 

وهم به صورت پاد زهریا دارو که تسکین دهنده درد است عمل می کند ؛ یعنی برای 

آنهائی که درد هجران را نکشیده و شوق اشتیاقی ندارند ارمغانی به جز تلخی و 

زهر الودی ندارد ولی در عوض به انسان های درد آشنا و عاشق وصول به حقیقت 

حکم دارو و تریاق را دارد.

نی (عارف) در حالی که خود مشتاق رسیدن به کمال و وصال می باشد می تواند

دمساز و هم صحبت عاشقان بی قرار وصال باشد و آنها را به وادی وصال راهنمائی 

نماید .

راه عشق راهی پر مخاطره است ؛ راهیست که عاشق  در آن بایستی از خویشتن

خویش  همچون مجنونی گذشته و به سر منزل  مقصود برسد و این موضوع در ناله

نی درونی عارف دیده می شود و این مطلب جز برای کسی که در راه عشق ازخود

گذشته معلوم نمی شود.

مولوی در پایان این بخش از مثنوی از گذشت عمر در غم جدائی وناله و سوز وگداز 

عاشق سخن به میان می آورد و یاد آور می شود نباید پروائی از گذشت عمر داشت

و باید برای ماندگاری عشق به وصال نگران بود

مولانا عشق را به آب که هستی بخش زندگیست  و عاشق را به ماهی تشبیه

می کند و همانگونه که ماهی هیچ وقت از آب سیر نمی شود عاشق نیز از عشق

روی گردان نمی گردد و این را موهبت و روزی الهی می داند و معتقد است ؛

آن کسی که عاشق نیست بی روزیست و عمر او رو به زوال می گراید و عاشق و 

عشق بی زوالند.

در بیت پایانی این بخش مولانا به این دلیل که انسانهای معمولی پخته نشده در 

کوره عشق؛ واقف حال و روزگار عاشق نمی شوند سخن خود را خاتمه می دهد.